Nguyên nhân và cách xử trí nghẹn ở người cao tuổi

Theo con số thống kê, tỷ lệ tử vong vì nghẹn ở người cao tuổi khá cao và có tới 1/3 số trường hợp tử vong do bị nghẹn và "chết oan” vì chẩn đoán nhầm là nhồi máu cơ tim cấp. Tùy mức độ quan trọng và tính thường gặp của tình trạng suy giảm chức năng này ở hầu như tất cả mọi người cao tuổi, nhưng những nghiên cứu về lĩnh vực này còn rất ít và vì lý do tế nhị, cũng ít được đề cập tới trong cộng đồng.

Sự suy giảm khả năng nuốt ở người cao tuổi

Trong các lời than phiền của người cao tuổi về sức khỏe thì phần lớn liên quan đến chức năng của bộ máy tiêu hóa - từ tính chất ngon miệng, sự hấp thu và tiêu hóa đến sự bài tiết. Nhưng về phương tiện chức năng và mức độ nguy hiểm thì khó nuốt và nghẹn ở người cao tuổi là bệnh đáng quan tâm và nên phổ biến rộng khắp. Cùng với sự lão hóa, sự thu hẹp niêm mạc của ống tiêu hóa tăng dần, dẫn đến giảm sút phần lớn các chức năng tiếp nhận của cơ quan tiêu hóa. Thành biểu mô của niêm mạc miệng sẽ mỏng hơn khi tuổi cao. Lợi của người cao tuổi co rút lại, làm tăng khả năng biến đổi của răng. Khả năng nhai của người cao tuổi kém đi, ngay cả khi răng của họ vẫn còn nguyên. Do đó, người cao tuổi giữ thức ăn lỏng, thức ăn đặc trong miệng lâu hơn và họ nuốt những mẩu thức ăn to hơn. Sự điều phối hoạt động nuốt của người cao tuổi kém, làm tăng nguy cơ thức ăn đi chệch đường, đặc biệt với người cao tuổi lắp răng giả hoặc khi ăn vội, ăn không tập trung.

Động tác nuốt và nghẹn

Động tác nuốt bắt đầu bằng một pha tự ý (pha mồm), viên thức ăn được đẩy ra sau tới họng. Viên thức ăn kích thích các thụ thể cảm giác: Mồm - họng làm khởi phát pha không tùy ý (pha họng và thực quản), còn gọi là phản xạ nuốt. Phản xạ nuốt là một phức hợp gồm một loạt các động tác vừa để đẩy thức ăn qua họng tới thực quản, vừa để ngăn thức ăn không rơi xuống đường thở.

Nghẹn là một triệu chứng xảy ra khi nuốt, thức ăn bị tắc ở họng hoặc thực quản, biểu hiện bằng nuốt khó khăn hoặc đột ngột khó thở, ho dữ dội. Hiện tượng nghẹn có thể xảy ra ở bất kỳ độ tuổi nào, nhưng thường thấy nhiều nhất ở người cao tuổi. Khi nuốt thức ăn, sự phối hợp các chức năng ở họng của người cao tuổi hay bị mất sự điều hành nhịp nhàng, làm cho thức ăn dễ rơi nhầm vào khí quản gây ho sặc sụa và nghẹt thở. Mặt khác, phản xạ về nuốt của cơ vòng đầu thực quần ở người cao tuổi rất chậm, thậm chí còn “trơ lì”. Họ chỉ lơ đãng một chút, mải suy nghĩ hoặc ăn nhanh, ăn vội, nuốt miếng thức ăn lớn sẽ rất dễ bị tắc nghẽn thức ăn ở đoạn hẹp của thực quản do sinh lý hoặc bệnh lý.

Các triệu chứng

Nghẹn thức ăn có thể gây tắc ở cổ họng, ở thực quản, khí quản hoặc cả hai. Nếu thức ăn làm bít tắc thực quản thì đang ăn bỗng thấy nuốt khó, cố nuốt, nấc, nôn. Rồi miếng thức ăn sẽ di chuyển vào khí quản do phản xạ, cửa thanh môn mở ra. Lúc này, người bị nghẹn ho sặc sụa, nói không ra tiếng, khó thở tùy từng mức độ, có thể bị nghẹt thở.

Co thắt ống thực quản gây nghẹn

Nếu thức ăn làm tắc khí quản, người bị nghẹn đột nhiên thở khó, sắc mặt đỏ tía rồi tím ngắt, thần sắc lờ đờ, nấc cụt. Nếu không được xử trí kịp thời và thỏa đáng, chỉ trong vài phút, tình trạng thiếu oxy nghiêm trọng, cấp tính này sẽ dẫn tới tử vong.

Các phương pháp xử trí cấp cứu

Do khí quản bị tắc, việc thở oxy qua mũi, họng là không có tác dụng. Cần cấp cứu ngay tại chỗ, tranh thủ từng giây phút, làm khai thông khí quản, đồng thời gọi báo cho mọi người, bác sĩ đến hỗ trợ giúp.

Trường hợp bị nghẹn vẫn tỉnh táo. Hãy để nạn nhân ngồi, hơi cúi nửa người trên ra phía trước. Động viên họ gắng sức ho mạnh. Khi ho, sẽ tạo ra dòng khí nhằm đẩy thức ăn ra ngoài đường hô hấp hoặc ít ra cũng tạo được khe hở cho việc thở. Người cấp cứu đứng ở phía sau, dùng khuỷu tay đập mạnh 4 cái vào vùng lưng giữa hai xương bả vai.

Nếu tình huống cho phép, người cấp cứu đứng đằng sau, để nạn nhân hơi cúi về phía trước, ôm ngang bụng nạn nhân, hai tay khóa chặt, dùng ngón cái miết mạnh vào bụng trên 4 lần theo chiều lên miệng nạn nhân. Làm vài lần để đẩy thức ăn ở khí quản, ở cửa thanh môn ra, hoặc tạo khe hở để phục hồi chức năng hô hấp.

Nếu nạn nhân trong tình trạng bất tỉnh

Cách thứ nhất. Cho nạn nhân nằm nghiêng. Người làm cấp cứu một mặt lấy ngón tay ấn lưỡi nạn nhân xuống, một mặt dùng khuỷu tay đánh mạnh 4 cái vào vùng lưng chỗ giữa hai xương bả vai.

Cách thứ hai. Để nạn nhân nằm ngửa, đầu ngả ra sau, người làm cấp cứu tì chặt khuỷu tay (có thể hai tay đan chặt) vào bụng nạn nhân, hích 4 cái hướng vào trong lên trên. Mục đích vẫn là tạo dòng không khí từ phổi, đẩy phần tắc nghẽn ra, tạo thông đường thở.

Nạn nhân bị nghẹn bởi thức ăn đặc, nhầy, dính. Nghẹn thức ăn có tính chất đặc, dính như bánh trôi nước, bánh gato... Thì ngoài cách cấp cứu nêu trên, phải để nạn nhân nằm nghiêng, dùng hai ngón tay móc hoặc kẹp thức ăn bị tắc ra. Chỉ cần lách được khe hở là có thể giữ được tính mạng nạn nhân.

Đã dùng hết cách mà vẫn chưa cứu được nạn nhân. Phải tích cực ép ngực làm hô hấp nhân tạo: Để nạn nhân nằm ngửa trên nền nhà (trên nền cứng), người làm cấp cứu quỳ xuống, nắm hai tay nạn nhân ép xuống ngực nạn nhân rồi nhấc lên cao quá vai, làm liên tục. Khi tình trạng tắc nghẹn không thể giải quyết được thì phải dùng loại kim tiêm lớn chọc thẳng vào khí quản, chỗ trên hõm cổ khoảng 1cm, mở đường thông khí, duy trì sự sống.

Cách phòng chống

Theo con số thống kê, hầu như người cao tuổi nào cũng bị nghẹn với mức độ khác nhau. Nhưng điều đáng mừng là nghẹn hoàn toàn có thể tránh được nếu chú ý một số điểm sau:

Ăn chậm:

Thường thường người cao tuổi ăn “không được bao nhiêu”, nên ăn thong thả, ăn chậm, nhai kỹ. Đừng vội vàng, đừng giục người cao tuổi ăn nhanh. Chức năng răng lợi ở người cao tuổi cũng chỉ còn dưới 50% so với thời trẻ.

Tập trung khi ăn, uống:

Người cao tuổi không nên nói chuyện khi ăn, không nên mải mê suy nghĩ và đừng bực mình khi ngồi vào bàn ăn. Chỉ nên ngồi vào bàn ăn khi đầu óc thanh thản. Căng thẳng, lo buồn, cáu giận làm ăn mất ngon, dễ rối loạn động tác nuốt pha thứ hai. Ngược lại, ăn là một biện pháp làm cho đầu óc thư giãn, bớt lo buồn. Ăn miếng bé và nuốt từng miếng nhỏ, nuốt từ từ, để thưởng thức hương và vị của từng món ăn. Tại gia đình, nên làm những miếng thức ăn nhỏ cho người cao tuổi. Trong mọi tình huống, nên dùng dao, kéo cắt nhỏ thức ăn hoặc “bỏ qua” những món cứng, miếng to.