Bệnh tăng động giảm chú ý (ADHD)

Rối loạn tăng động giảm chú ý hay còn được gọi là chứng ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) là rối loạn tăng động giảm chú ý, đây là một rối loạn đặc trưng bởi sự hấp tấp, hiếu động thái quá và giảm chú ý. Nó thường được chẩn đoán ở trẻ em nhưng các triệu chứng rối loạn tăng động giảm chú ý có thể tiếp tục đến tuổi thiếu niên và tuổi trưởng thành.

Có ba kiểu rối loạn tăng động giảm chú ý:

Hiếu động-bốc đồng: Những người bị ADHD hiếu động-bốc đồng phải đối mặt với tình trạng hiếu động và bốc đồng quá mức.
Không chú ý: Những người bị ADHD nhóm này có triệu chứng nổi bật nhất là ít chú ý.
Kết hợp hiếu động, bốc đồng và thiếu chú ý: Những người thuộc nhóm này có triệu chứng của cả 2 nhóm kia.

Dấu hiệu nhận biết trẻ bị tăng động

Tăng vận động:

Trẻ mắc tăng động giảm chú ý thường không thể ngồi im, múa tay múa chân, chạy nhảy liên tục, đang làm việc này chuyển ngay sang việc khác. Trẻ sẽ cố gắng đứng lên và chạy xung quanh, hoặc khi buộc phải ngồi xuống, chúng thường liên tục ngọ nguậy hoặc vặn vẹo trong ghế.

Giảm chú ý:

Bé khó tập trung trong học tập, làm việc, sinh hoạt, kể cả lúc vui chơi. Bé dễ bị phân tâm bởi các kích thích xung quanh, không để ý nghe người khác nói chuyện, khó tập trung làm bài tập, hay để quên và làm thất lạc đồ đạc.

Xáo trộn tình cảm:

Trẻ tăng động giảm chú ý có thể khó mà kiềm chế được cảm xúc - cả tốt và xấu. Trẻ có thể bùng phát các cơn thịnh nộ hoặc giận giữ ở những thời điểm không phù hợp.

Không hoàn thành nhiệm vụ:

Trẻ bị tăng động giảm chú ý có thể thích thú với rất nhiều thứ, nhưng không theo những thứ đó đến tận cùng. Thường thì trẻ sẽ bắt đầu một dự án, hay một công việc, hoặc bài tập về nhà, nhưng bỏ dở giữa chừng và quay sang thứ khác thu hút sự chú ý của chúng.

Mơ màng:

Trẻ mắc tăng động giảm chú ý thường được mô tả điển hình là hay huyên náo, ồn ào, nhưng có những trường hợp không phải thế. Một dạng khác của chứng này thì yên tĩnh hơn và ít liên quan đến bạn bè. Trẻ có thể nhìn lơ đãng ra ngoài trời, như đang mơ màng, và bỏ qua những điều đang diễn ra quanh mình.

Những rối loạn hành vi khác đi kèm theo là:

Rối loạn giấc ngủ (thường là trẻ rất khó đi vào giấc ngủ), rối loạn lo âu… Các rối loạn này có thể nhiều hay ít tùy thuộc vào từng trẻ và môi trường xung quanh tác động đến trẻ.

Điều quan trọng cần nhớ là trẻ bị tăng động giảm chú ý không hề kém thông minh so với các bạn khác. Vấn đề là, chúng gặp khó khăn để lắng nghe các lời hướng dẫn rằng cần lập kế hoạch hay thực hiện một kế hoạch, dẫn tới những lỗi do lơ đễnh.

Ngoài ra, một dấu hiệu thường gặp của trẻ bị tăng động là không có khả năng nhận biết được nhu cầu và mong muốn của người khác. Trẻ có thể cắt ngang lời người khác khi họ đang nói chuyện và rất khó khăn khi chờ đến lượt, chẳng hạn như trong hoạt động trong lớp và khi chơi đùa với các bạn.

“Thủ phạm” khiến trẻ bị tăng động

Đây là một rối loạn có tỷ lệ mắc khá cao, trẻ không tập trung và hiếu động thường được chẩn đoán phát hiện ở lứa tuổi từ 4-6, hay gặp nhất ở độ tuổi từ 8-11. Tỷ lệ trẻ trai mắc bệnh so với trẻ gái là 3/1. Theo nghiên cứu hiện nay, “thủ phạm” xem là nguyên nhân khiên trẻ bị tăng động có thể là do:

Do người mẹ tiếp xúc với một số độc chất trong thời kỳ mang thai: Thuốc lá, rượu, ma túy, vì những chất này làm giảm sản xuất dopamine ở trẻ em, hoặc các độc chất trong môi trường như dioxine, hydrocarbure benzen… Cũng làm tăng nguy cơ sinh ra trẻ bị tăng động. Vì vậy, một chế độ dinh dưỡng khi mang thai là vô cùng cần thiết.
Tai biến lúc sinh như trẻ sinh non tháng, thiếu oxy lúc sinh làm ảnh hưởng đến sự phát triển trí não của trẻ.
Do di truyền: Đa số trẻ em mắc ADHD thì trong gia đình của bé có ít nhất 1 thành viên mắc chứng này. Hơn nữa, 1/3 số người đàn ông bị chứng ADHD khi còn nhỏ thì con họ sau này cũng mắc phải chứng này.
Nguyên nhân tâm lý: Lo lắng, rối loạn tâm thần, bị cưỡng bức, lạm dụng tình dục, gặp khó khăn trong học tập, lục đục trong gia đình.
Các nguyên nhân khác: Chấn thương đầu, nhiễm khuẩn hệ thần kinh trung ương hoặc có rối loạn giấc ngủ (ngủ nhiều quá hoặc khó ngủ)…

Tăng động là tên gọi để nói về những trẻ hoạt động quá mức, những dấu hiệu của trẻ bị tăng động sẽ thể hiện ít nhất ở hai môi trường như trong gia đình và ở lớp học.

Khi nhận ra trẻ có những dấu hiệu nêu trên, cha mẹ cần đưa trẻ đi thăm khám nhi để được chẩn đoán từ các chuyên gia. Trẻ tăng động sẽ có mức độ nhẹ, trung bình, nặng. Tuổi trung bình phát hiện trẻ tăng động là 7 tuổi, song một số trẻ có biểu hiện trước 3 tuổi.

Nếu không được can thiệp sớm và đúng mức, trẻ ngày càng đối đầu với những khó khăn lớn hơn. Theo các chuyên gia, nếu phát hiện sớm và kiểm soát tốt rối loạn hành vi này, hoàn toàn có thể cải thiện các chức năng xã hội và học tập của trẻ, giúp thúc đẩy sự phát triển bình thường các kỹ năng cá nhân, do đó, ngay từ bây giờ, tìm hiểu dấu hiệu của trẻ bị tăng động sẽ giúp cha mẹ sớm nhận ra những khác thường ở con.

Các cách kiểm tra

1. Quan sát hiện tượng khó tập trung. Có hai loại triệu chứng ADHD. Ở trẻ dưới 17 tuổi, cần phải xác định sáu triệu chứng mới có thể kết luận ADHD. Còn với người trưởng thành chỉ cần năm triệu chứng là đủ. Các triệu chứng đầu tiên liên quan đến vấn đề tập trung. Chúng bao gồm:

Sai lầm bất cẩn, không chú ý đến chi tiết.
Khó tập trung (công việc, vui chơi).
Không có vẻ như đang chú ý đến lời nói của người đối diện.
Không làm bài tập, việc nhà, hoặc công việc; dễ bị phân tâm.
Khó sắp xếp/tổ chức.
Tránh công việc đòi hỏi sự chú tâm cao.
Khó ghi nhớ hoặc thường xuyên mất đồ đạc như là chìa khóa, kính, v.v…
Dễ bị mất tập trung.
Hay quên.

2. Quan sát dấu hiệu tăng động. Loại triệu chứng ADHD khác liên quan đến tăng động hoặc thiếu kiểm soát bốc đồng. Lưu ý những hiện tượng sau:

Bồn chồn hoặc quằn quại; gõ tay hoặc chân.
Cảm thấy sốt ruột; chạy nhảy hoặc leo trèo không phù hợp.
Khó giữ yên lặng.
Nói quá nhiều.
Thốt ra câu trả lời trước khi đặt câu hỏi.
Khó chờ đến lượt mình.
Làm phiền người khác.

3. Tìm hiểu nguyên nhân gây nên ADHD.

Não người bị ADHD hơi khác biệt so với người bình thường. Hai bộ phận của não thường nhỏ hơn: Hạch nền và vỏ não trước trán.

Hạch nền kiểm soát chuyển động cơ bắp. Bộ phận này phát ra tín hiệu cơ nào nên hoạt động và nghỉ ngơi tại thời điểm quy định.

Ví dụ nếu một đứa trẻ đang ngồi trong lớp học, hạch nền bình thường sẽ truyền tín hiệu ra lệnh cho chân giữ yên. Trong trường hợp ADHD, đôi chân không nhận được tín hiệu của não bộ cho nên sẽ chuyển động không ngừng. Kích thước hạch nền nhỏ đôi lúc có thể khiến cho tay chuyển động liên tục. Ví dụ: Những người bị ADHD thường gõ bút lên bàn, hoặc đánh trống bằng tay.

Vỏ não trước trán có nhiệm vụ thực hiện hoạt động cao hơn. Đây là bộ phận tập trung chức năng ghi nhớ, học tập, và chú ý và cần thiết cho chức năng trí tuệ.

Vỏ não trước đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh chất dẫn truyền thần kinh dopamine. Dopamine cần thiết cho khả năng tập trung và người mắc ADHD thường có mức dopamine thấp.

Serotonin là chất dẫn truyền thần kinh khác liên quan đến vỏ não trước trán. Chất này kiểm soát cảm xúc, giấc ngủ, và vị giác. Khi mức serotonin giảm thấp, bạn có thể bị trầm cảm và lo lắng.

Mức dopamine và serotonin giảm thấp có thể ảnh hưởng đến sự tập trung. Do đó người bị ADHD thường khó tập trung vào một thứ và dễ bị phân tâm.

4. Cẩn thận với các bệnh khác có liên quan. ADHD thường xuất hiện kèm theo các bệnh tâm thần khác. Đây được gọi là "sự xuất hiện đồng thời nhiều bệnh cùng lúc."

Cứ năm người bị ADHD thì có một người mắc phải bệnh nghiêm trọng khác. Trầm cảm và rối loạn lưỡng cực là hai bệnh phổ biến nhất.

Cứ ba trẻ em thì có một trẻ mắc ADHD cũng bị rối loạn hành vi hoặc nổi loạn.

Rối loạn học tập và lo âu cũng thường xuất hiện cùng với ADHD.

Điều trị ADHD

1. Nhận thuốc kê toa phù hợp. Với những người mắc ADHD, thuốc đóng vai trò quan trọng trong việc điều trị. Có hai loại thuốc chữa ADHD: Thuốc kích thích (chẳng hạn như methylphenidate và amphetamine) và thuốc không kích thích (chẳng hạn như guanfacine và atomoxetine).

Sử dụng thuốc kích thích để trị ADHD có thể không có tác dụng nhiều. Tuy nhiên, phần não mà thuốc tác động lại có chức năng kiểm soát tình trạng bốc đồng và tập trung. Các thuốc kích thích như là Ritalin, Concerta, và Adderall có khả năng điều hòa chất dẫn truyền thần kinh như là norepinephrine và dopamine.
Thuốc chống trầm cảm không kích thích thường dùng để trị ADHD có tác dụng điều hòa chất dẫn truyền thần kinh tương tự. Tuy nhiên, chúng lại thực hiện thông qua quá trình hóa chất khác. Bác sĩ có thể kê toa nếu thuốc kích thích không có tác dụng hoặc có tác dụng phụ nghiêm trọng.
Việc xác định loại thuốc phù hợp không phải điều dễ dàng. Mỗi người phản ứng khác nhau với từng loại thuốc. Hiệu quả của thuốc cũng có thể thay đổi trong quá trình phát triển thể chất, biến động nội tiết tố, chế độ ăn uống và thay đổi cân nặng, cũng như khi thời gian trôi qua. Cách tốt nhất để chọn thuốc đúng đó là trao đổi với bác sĩ. Bạn cần ghi nhớ rằng nếu thuốc không có tác dụng, bạn có thể đề nghị bác sĩ đổi thuốc khác.
Một số loại thuốc phát huy tác dụng chậm. Chúng giải phóng thành phần hoạt động từ từ trong một ngày. Vì thế bạn không cần uống thêm thuốc khi đang đi học hay đi làm.

2. Áp dụng chế độ ăn uống ngăn chặn triệu chứng ADHD. Một số loại thực phẩm có khả năng hạn chế ảnh hưởng của việc thiếu hụt nội tiết tố thường là một trong những triệu chứng của ADHD. Dưới đây là một số gợi ý:

Carbohydrate phức có thể tăng cường nồng độ serotonin. Chất này có tác dụng cải thiện tâm trạng giấc ngủ, và kích thích vị giác. Bạn có thể thử một số loại thực phẩm như là ngũ cốc nguyên hạt, rau xanh, củ quả, và đậu. Nhóm thức ăn này sản sinh năng lượng từ từ. Tránh các loại đường đơn như là đường, mật ong, thạch, kẹo, soda, v.v... Nhóm thực phẩm này có thể sản xuất serotonin ngắn hạn, nhưng lại có ảnh hưởng xấu trong thời gian dài.
Chế độ ăn uống giàu protein có thể cải thiện khả năng tập trung. Bạn nên bổ sung nhiều loại protein trong ngày để duy trì dopamine ở mức cao. Thực phẩm giàu protein bao gồm thịt, cá, các loại hạt, củ quả và đậu.
Hấp thụ kẽm. Kẽm giúp hạn chế tình trạng tăng động và bốc đồng. Bạn nên ăn hải sản, thịt gia cầm, ngũ cốc đặc và các loại thực phẩm khác chứa nhiều kẽm, hoặc chất bổ sung kẽm.
Một số loại gia vị cũng có tác dụng tốt. Nghệ tây giúp cải thiện chứng trầm cảm, quế làm tăng khả năng chú ý và tập trung.

3. Tránh thực phẩm làm cho ADHD trở nên trầm trọng hơn. Một số loại thức ăn đôi khi có thể khiến cho tình trạng xấu đi. Ví dụ như:

Tránh “chất béo có hại” như là chất béo chuyển hóa có trong thức ăn chiên xào, bánh mỳ kẹp, và pizza. Thay vào đó bạn nên chọn loại thực phẩm giàu axit béo omega-3 chẳng hạn như cá hồi, quả hồ đào, và bơ. Các loại thức ăn này có thể hạn chế tình trạng tăng động và cải thiện kỹ năng tổ chức.
Tránh thức ăn sử dụng màu thực phẩm. Một số nghiên cứu cho rằng màu thực phẩm có thể gây nên triệu chứng ADHD. Màu đỏ có thể là nguyên nhân chính gây nên vấn đề.
Hạn chế hấp thụ chất bột và sản phẩm từ sữa, đường, thức ăn chế biến sẵn, và chất phụ gia. Nhóm thực phẩm này có tác động tiêu cực lên triệu chứng ADHD.

4. Tiến hành điều trị ADHD. Bác sĩ trị liệu có trình độ sẽ giúp bạn hoặc người thân yêu kiểm soát ADHD. Phương pháp trị liệu thường bắt đầu bằng quá trình phân tích cấu trúc gia đình. Sau đó bác sĩ đề nghị thay đổi nhằm tạo môi trường phù hợp với chức năng não của người mắc ADHD.

Phương pháp điều trị cũng tạo điều kiện cho thành viên gia đình bộc lộ cảm xúc tiêu cực theo hướng lành mạnh. Đây là cách giải quyết vấn đề dưới sự hướng dẫn chuyên nghiệp.
Các chuyên gia thường khuyên rằng trẻ em ở lứa tuổi mẫu giáo mắc bệnh ADHD nên tiến hành liệu pháp hành vi. Phương pháp tiếp cận này hướng dẫn bệnh nhân thay đổi hành vi và kiểm soát tính bốc đồng.
Người lớn mắc bệnh ADHD thường áp dụng liệu pháp tâm lý. Phương pháp này giúp bệnh nhân chấp nhận con người của mình và cố gắng cải thiện tình trạng của bản thân.
Người bị ADHD được hỗ trợ rất nhiều từ việc tìm hiểu thêm về tình trạng bệnh của họ. Liệu pháp giúp mọi người hiểu rằng họ không đơn độc trong cuộc đấu tranh này.

5. Tập thể dục nhiều. Việc rèn luyện kích thích sản xuất nhiều chất dẫn truyền thần kinh giống như thuốc chữa ADHD. Một số bài tập nặng có tác dụng điều hòa các chất hóa học trong não, nhưng chỉ cần đi bộ 30 phút mỗi ngày cũng mang lại hiệu quả tích cực.

Cụ thể, tập thể dục kích thích sản xuất dopamine, norepinephrine, và serotonin. Những thành phần này có tác dụng cải thiện khả năng chú ý và tập trung.

Sử dụng phương pháp điều trị hằng ngày

1. Tổ chức môi trường. Những người mắc bệnh ADHD luôn cố gắng nhận thức môi trường xung quanh. Cách hiệu quả để bắt đầu đó là sắp xếp nhà cửa.

Người bị ADHD thường hay quên vị trí đồ đạc trong nhà. Bạn có thể khắc phục bằng cách phân chia đồ đạc theo từng loại riêng cất vào tủ đựng đồ, bình, kệ, móc treo.
Bước này đặc biệt quan trọng đối với trẻ em khi được hỗ trợ bằng phòng ngủ và chỗ vui chơi được sắp xếp gọn gàng.
Giúp trẻ tập ngăn nắp bằng cách tạo ám hiệu màu sắc cho tủ và bình đựng đồ. Ngoài ra bạn có thể dán nhãn bằng hình ảnh hoặc từ mô tả loại đồ vật bên trong.
Người lớn có thể áp dụng phương pháp tổ chức sắp xếp tương tự tại nơi làm việc.

2. Giảm yếu tố phiền nhiễu. Người mắc ADHD cũng gặp khó khăn trong việc loại bổ yếu tố gây xao nhãng xung quanh môi trường. Dưới đây là một số lời khuyên giúp hạn chế sự phiền nhiễu ở nhà hoặc công sở:

Tắt tivi và đài phát thanh nếu không sử dụng. Cả hai thiết bị này đều có thể gây phân tâm. Điều này đặc biệt quan trọng khi bệnh nhân ADHD đang cố tập trung hoặc khi bạn đang cố gắng giao tiếp với trẻ nhỏ.
Điều chỉnh cường độ sáng. Ánh sáng tạo bóng đổ hoặc hình dáng bất thường khiến cho người bị ADHD phân tâm. Bạn nên điều chỉnh ánh sáng phân bố đều và thay bóng đèn chập chờn ngay lập tức. Tránh sử dụng đèn huỳnh quang vì tiếng kêu của bóng đèn có thể khiến bạn khó tập trung.
Tránh các mùi nồng. Những mùi đặc trưng có thể cản trở khả năng tập trung của người mắc bệnh ADHD. Không dùng bình xịt không khí nặng mùi, cũng như nước hoa và xịt khử mùi.

3. Hình thành thói quen nhất định. Người bị ADHD có thể cải thiện tốt thông qua lịch trình nhất quán. Luôn thực hiện các hoạt động cùng thời gian và địa điểm mỗi ngày để có thể ghi nhớ và tập trung vào những việc quan trọng.

Đối với trẻ em, bạn cần sắp xếp thời gian làm bài tập và công việc nhà riêng biệt nhau. Điều này cũng hạn chế mâu thuẫn liên quan đến những vấn đề này.
Chia nhỏ các hoạt động thường ngày thành nhiều phần nhỏ dễ kiểm soát. Bệnh nhân ADHD không thể cán đán nhiều nhiệm vụ cùng một lúc, ngay cả khi đó chỉ là những việc đơn giản có thể giải quyết dễ dàng. Ví dụ như việc sắp xếp chén đĩa có thể chia thành thứ tự từ ngăn trên, ngăn dưới, và dụng cụ ăn.
Ở những người trẻ mắc bệnh ADHD, lời khen và phần thưởng nhỏ sau mỗi nhiệm vụ được hoàn thành là yếu tố thúc đẩy mô hình. Ngoài ra bạn có thể dán nhãn bằng hình ảnh hoặc từ mô tả loại đồ vật bên trong. Ngoài ra, việc kỷ luật vi phạm kịp thời cũng mang lại hiệu quả tốt. Bạn cần bảo đảm rằng hậu quả của hành vi sai lệch ở mỗi lần là như nhau, và xảy ra ngay sau hành vi đó.
Thiết lập cấu trúc trong khi giải lao trên trường đặc biệt quan trọng đối với trẻ nhỏ và trẻ vị thành niên. Bạn nên khuyến khích chúng tham gia hoạt động tổ chức thường xuyên. Một số hoạt động lý tưởng bao gồm trình diễn sân khấu hài, thể thao đồng đội, hoặc câu lạc bộ.

4. Sử dụng thời gian biểu. Việc sắp xếp thời gian biểu hoặc lịch trình khá hữu ích đối với bệnh nhân ADHD. Bạn có thể ghi chép hoạt động thường ngày, cũng như các hoạt động cụ thể như là bài tập về nhà hoặc cuộc họp công việc.

Thời gian biểu sẽ phát huy hiệu quả tối đa nếu bạn kiểm tra và cập nhật thường xuyên.
Bạn có thể dùng ứng dụng hoặc thời gian biểu trực tuyến có chức năng nhắc nhở bằng thông báo hoặc âm thanh để bảo đảm rằng mình không quên các cuộc hẹn hoặc công việc đã lên kế hoạch.
Đối với trẻ em, bạn nên nhờ giáo viên nhắc thời gian biểu hằng ngày để học sinh ghi bài tập về nhà chính xác.

Tag: