Cây Actisô
Actisô - Cynara scolymu.s.L., thuộc họ Cúc -Astera-ceae.
Mô tả:
Cây thảo cao 1 - 1.2m, thân cây có lông mềm và có khía dọc. Lá to, dài, mọc so le; phiến lá ở gốc chia thùy lông chim hai ba lần; các lá ở ngọn gần như nguyên, mặt trên màu lục, mặt dưới có lông trắng; cuống lá to và ngắn. Cụm hoa hình đầu ở ngọn các nhánh của thân, gồm nhiều hoa hình ống màu lam tím đính trên một đế hoa nạc đường kính 6 - 15cm, được bao bởi nhiều lá bắc nạc ở gốc, có chóp nhọn. Quả bế nhẵn với các tơ trắng dài hơn quả và dính nhau ở gốc, thành vòng dễ tách ra khi quả chín. Hạt không có nội nhũ.
Sinh thái:
Cây được nhập trồng từ thế kỷ 19, ưa khí hậu khô lạnh của miền núi, ở độ cao đến trên 1500m. Người ta trồng Actisô bằng cây con nẩy chồi từ gốc cây mẹ. Cũng thường được trồng bằng hạt giông tốt từ nước ngoài và gieo để có cây con.
Ra hoa từ tháng 12 đến tháng 2.
Phân bố:
Lào Cai, Sơn La, Hà Nội và Lâm Đồng. Cũng được trồng ở nhiều nước khác.
Bộ phận dùng:
Toàn cây (lá, thân, rễ, cụm hoa) - Herba Cynarae Scolymi.
Thu hái cụm hoa chưa nở làm rau ăn. Còn lá cây được thu hái lúc cây sắp ra hoa và sau khi đã lấy cụm hoa. Thân và rễ cũng được thu hoạch khi cây đã phát triển đầy đủ.
Dùng tươi hay phơi nắng hoặc sấy khô để nấu cao, chế thuốc.
Thành phần hóa học:
Cụm hoa chứa 3-3.15% protid; 0.10- 0.30% lipid; 11-15.5% đường (gồm chủ yếu là Inulin, cần cho người bệnh đái đường), 82% nước; còn có các chất khoáng như mangan, phosphor, sắt, các loại vitamin: 300 Y vitamin A, 120 Ỵ vitamin B1, 30 y vitamin B2, 10mg vitamin C. 100g Actisô cung cấp cho cơ thể 50-70 calo.
Trong lá cây có một chất kết tinh, thường là phức hợp với calcium, magnesium, kalium và natrium, là một glucosid mà người ta gọi là Cynarin, có công thức C25H24O12. H2O mang hai phân tử acid cafeic và một phân tử acid quinic. Trong lá tươi ngoài Cynarin, có một tannoid, hai heterosid flavonic là cyanosid và một chất khác không tan trong ete gọi là scolymosid. Từ năm 1956 người ta tổng hợp được Cynarin. Người ta nhận thấy các hợp chất polyphenol có trong lá non nhiều hơn lá già, ở phiến lá nhiều hơn cuống lá, ở chóp lá nhiều hơn gốc lá.
Tính vị, tác dụng:
Bông Actisô có tính bổ dưỡng khi đã nấu chín, tàng lực, kích thích, làm ăn ngon, bổ gan (tiết mật), trợ tim, lợi tiểu, chống độc, gây tiết sữa cho phụ nữ nuôi con còn nhỏ. Actisô được biết từ lâu nhờ tác dụng lợi mật do Cynarin; người ta cũng xác định được hỗn hợp các thành phần khác của Actisô, chủ yếu là acid-alcool tạo nên hoạt lực lợi mật, thông mật của Actisô và còn có những tác dụng khác như giảm cholesterol - huyết, bảo vệ gan, làm tăng sự bài niệu. Ở người, Cynarin có tác dụng loại trừ các acid mật làm giảm cholesterol - huyết và lipoprotein.
Công dụng:
Cây Actisô còn non có thể dùng luộc chín hay nấu canh ăn, những bộ phận thường được dùng làm rau là cụm hoa bao gồm đế hoa mang các hoa, các lông tơ và các lá bắc có phần gốc mềm màu trắng bao xung quanh. Người ta mang về, chẻ nhỏ theo chiều dọc thành 6-8 miếng rồi đem hầm với xương, thịt để ăn cả cái và nước. Bông Actisô là loại rau cao cấp, khi nấu chín rất dễ tiêu hóa, dùng trị đau gan, giảm đau dạ dày, rất cần cho những người bị bệnh đái đường.
Còn lá, thân Actisô được chỉ định dùng chữa: thiểu năng gan, chứng vàng da, chống tăng cholesterol- huyết, vữa xơ động mạch với các dấu hiệu phối hợp (choáng, ù tai, đau đầu, hiện tượng ruồi bay, cảm giác ngón tay tê liệt, trạng thái quá thừa huyết, tạng khớp, đau gan thận, thừa urê-huyết, thống phong, thấp khớp, sỏi niệu đạo, thủy thũng, sốt rét (hỗ trợ). Actisô là cây thuốc lợi mật được biết từ nhiều thế kỷ. Có thể nói vị thuốc Actisô và các chế phẩm của nó tạo nên một nhân tố kinh điển của thực vật
liệu pháp nhầm kích thích sự bài tiết mật, kích thích tiêu hóa và tăng cường các chức năng bài tiết thận và tiêu hóa.
Cách dùng:
Người ta sử dụng Actisô dưới nhiều dạng, có thể dùng tươi hay khô hãm uống, sắc nước uống hay nấu thành cao lỏng, cao mềm; còn có dạng chiết tươi bằng cồn hoặc
làm cồn thuốc. Hiện nay trên thị trường có nhiều chế phẩm Actisô: cao Actisô, trà Actisô, Cynaraphytol viên, thuốc ngọt Cynaraphytol, thuốc nước đóng ống Actisamin...